Takketale prisvinner Jakob Lothe

Risør, 15. juni 2013

Då Henrik Syse informerte meg om at eg hadde fått prisen Fangenes testamente for 2013, blei eg først veldig overraska – og så veldig takknemleg og glad. Eg blei overraska fordi eg ikkje hadde forventa å få ein så prestisjefylt pris; eg blei glad for anerkjennelsen og oppmuntringa som prisen er for meg. Eg er audmjuk og takknemleg for å ha mottatt prisen Fangens testamente, og eg vil uttrykkje stor takk til Aktive Fredsreiser og Norsk institutt for fredsforskning.

I sin tale på Holocaust-dagen 27. januar 2012 understreka Jo Benkow at for krigsgenerasjonen han tilhøyrde, blei Nazi-Tysklands fem år lange okkupasjon av Norge [sitat] “forklaringen på hvorfor vi er blitt som vi er”. Også dei av oss som er fødde etter krigen, er blitt påverka av foreldre og besteforeldre som blei gjennomgripande prega av det dei opplevde 1940–1945. I mitt tilfelle gjaldt det særleg mor. Mor var i Cambridge, England, då andre verdskrigen begynte i september 1939. Ho hadde ei lita svart dagbok med årstalet «1939» utanpå. Det gjorde inntrykk å lese setningane ho hadde skrive 1. september 1939 om kor sjokkerte folk i England var over at Nazi-Tyskland hadde gått inn i Polen. Mot slutten av livet, etter at ho var begynt å bli senil, bar mor denne dagboka med seg rundt om i huset. Det var som den representerte ein del av hennar liv som var spesielt viktig. Hausten 1939 kom ho seg så vidt tilbake til Norge, utdanna seg til sjukepleiar i Stavanger under krigen, og deltok som fenrik i den første Tysklandsbrigaden i 1947. For mor blei krigen identitetsformande, og slik blei den det til ein viss grad for meg òg.

No, i juni 2013, er det nesten to år sidan 22. juli 2011. Katastrofen den dagen er blitt kalla den største tragedien som har ramma Norge etter den tyske invasjonen 9. april 1940. For meg er det meir nærliggande å løfte fram ei hending som var eit resultat av invasjonen. Hausten og vinteren 1942–43 blei 772 norske jødar deporterte til nazistanes konsentrasjonsleirar; av desse kom 34 tilbake til Norge. Denne nasjonale tragedien blei gjort muleg ved hjelp av norsk statspoliti. Holocaust hende også i Norge.

No skal vi vere svært forsiktige med å samanlikne Holocaust direkte med terrorhandlingane 22. juli. Ugjerningane i regjeringskvartalet og på Utøya var ein enkeltpersons valdshandlingar i løpet av éin dag. Holocaust var Nazi-Tysklands systematiske, industrielle massedrap av seks millionar jødar og andre offergrupper. Det var statsterrorisme over tid, i eit uhyrleg omfang.

Det som likevel liknar, er bruken av vald mot menneske som ikkje kan forsvare seg. Det som også liknar, er hatet og forestillinga om seg sjølv som kvalitativt “betre” enn dei du tar livet av. På ein brutal måte har 22. juli mint oss om kor sterkt, og livsfarleg, hatet kan vere som drivkraft i mennesket.

Eit ord vi heller ikkje kjem utanom, er vondskap – som eg vil presisere som vonde menneskelege handlingar. Ein tidlegare mottakar av denne prisen, filosofen Arne Johan Vetlesen, definerer vondskap som det  “å bevisst påføre eit anna menneske pine og liding, mot hennar vilje, og dermed skade henne alvorleg”. I tilfellet Holocaust blei dette gjort i enorm skala, systematisk og industrielt, men også individuelt. På ein måte kan vi seie at menneskets forsøk på moralske handlingar vil – i varierande grad og meir eller mindre bevisst – forhalde seg kontrasterande og opponerande til Holocaust.

Slik gir det for meg meining å vektlegge eit moralsk aspekt frå det vondes motsette ytterpunkt. Her er eg inspirert av den kristne danske filosofen Knud Løgstrups tanke om at det vi kan kalle ein konstituerande menneskeleg kvalitet – det å vere menneske – er å vere avhengig av andre, og dermed avhengig av omsorg. Nazistanes dødsleirar var rensa for menneskeleg omsorg, og dette var medverkande til at mange fangar opplevde gradvis å bli avstumpa som menneske. Prototypen på den fundamentale moralske omsorgsrelasjonen er relasjonen mellom mor og barn – særleg den nyfødde babyen som mora først gir liv og så hjelper til å leve. Vondskap og omsorg er to kontrastive dimensjonar ved moralsk handling som ligg under det eg no vil seie om forteljing og om vitnesbyrd.

Først eit par ord om forteljinga.  Forteljingar omgir oss overalt og til alle tider. Éin grunn til at forteljinga er så viktig for oss, er at mennesket i ein grunnleggjande forstand kommuniserer med utgangspunkt i sitt eige liv, som liknar ei forteljing med begynnelse, midte og slutt – der vi gjerne vil sjå samanheng mellom dei ulike delane og grunngi vala vi gjer. Evna til å skape og forstå forteljingar er vesentleg for å oppfatte vår menneskelege eksistens som meiningsfull. For dei overlevande frå Utøya og regjeringskvartalet vil 22. juli 2011 alltid stå sentralt i hans eller hennar livsforteljing.
Historiene deira har karakter av vitnesbyrd, som er ei særeigen form for forteljing. Den doble dimensjonen ved vitnehandlinga illustrerer vitnets ofte smertefulle erfaring av å vere tilskodar og deltakar på ei og same tid. Dei overlevande blir gjennom sine vitnesbyrd vitne om ugjerningane dei og andre blei utsette for. Samtidig er eit vitne i ein fundamental forstand åleine. Frå sin einsame posisjon kan vitnet peike på ei hending og ein dimensjon som går utover eller forbi vitnet sjølv. Dette gjeld alle forteljingane i Tidsvitner, ei bok eg ga ut saman med Anette Storeide i 2006, og som presenterer forteljingane til åtte overlevande frå nazistane sine konsentrasjons- og utryddingsleirar.

Som desse forteljingane viser, er ikkje minna nøyaktige avtrykk av hendinga som skal formidlast. Som Eskil Jensen seier det i boka: «Hukommelsen er en litt skiftende venn».   Snarare har ei vitneforteljing sin eigenart og verdi som uttrykk for subjektiv oppleving og minne om det vitnet opplevde. Vi skulle kanskje tru at det å vitne om Holocaust er relativt enkelt moralsk, sjølv om det naturlegvis er ei stor påkjenning både fysisk og psykisk. For ugjerningane, det den moralske indignasjonen rettar seg mot, er jo så enorme og innlysande i dette tilfellet. Like fullt viser det seg at tidsvitna møter vanskelege moralske val i forteljingane sine både når det gjeld utval av hendingar og framstilling av dei.

Eg vil illustrere dette ved kort å kommentere ei av forteljingane i Tidsvitner – den til Samuel Steinmann.  Han er den einaste som no lever av dei 532 norske jødane som 26. november 1942 blei deporterte frå Oslo med dampskipet Donau.
Då vi ba Samuel Steinmann fortelje om bakgrunnen for at han blei arrestert, svarte han slik: “Mitt navn er Samuel Steinmann”. Det gir god meining, for til forskjell frå dei som var med i motstandsarbeid blei han ikkje arrestert for noko han hadde gjort, men for noko han var, nemleg norsk jøde. I Steinmanns tilfelle går begynnelsen langt tilbake, og den er knytt ikkje berre til hans eigen familie, men til 1000 år med europeisk antisemittisme.

Dei episodiske, fragmentariske forteljingane i Tidsvitner er vitnesbyrd om hendingar som verkeleg fann stad, og som dei overlevande aldri vil vere i stand til å gløyme. Så lenge vi har overlevande frå Holocaust blant oss – Steinmann bur framleis på Nordstrand i Oslo – er denne hendinga nær oss i tid. Dersom vi ønskjer å gløyme eller bagatellisere desse hendingane, er vitnesbyrda der som påminning om at vi gjer det på vår eigen risiko.

Til slutt i denne takketalen vil eg seie litt om ei bok eg arbeider med no – ei bok som byggjer på og ikkje ville ha blitt til utan Tidsvitner. La meg først presisere at med “tidsvitne” forstår eg ein person som overlevde nazistanes fangeleirar under andre verdskrigen, og som dermed kan vitne om det som skjedde i disse konsentrasjons- og utryddingsleiarane. No er det ikkje mange tidsvitne igjen, og om få år vil de siste vere borte. Halvparten av dei norske mennene som fortel sine historier i Tidsvitner, er no døde.

Kva det betyr at tidsvitna blir borte frå oss, veit vi enno ikkje. Det som er sikkert – og som er blitt endå tydelegare i løpet av dei sju åra som har gått sidan Tidsvitner kom ut i 2006 – er at behovet for kunnskap om konsentrasjonsleirane og om Holocaust ikkje vil minke, snarare tvert imot.

Jo Benkow, som døde 18. mai i år, understreka i talen han heldt på Holocaust-dagen 27. januar i fjor var at talet på drepne i Holocaust – cirka seks millionar – «er så stort at det fullstendig mister sin menneskelige dimensjon». Og han heldt fram: «Ingen blir følelsesmessig berørt av statistikk. Derfor må jeg begynne det jeg har å si med en personlig beretning». Så fortel Benkow om korleis han under krigen hadde ei kusine som hette Ada, og som han var inderleg glad i.

Jeg ser henne for meg slik hun satt der, nybadet og inntullet i sin mors aller største badehåndklede. Hun luktet søtt solskinn slik det lukter av nybadede småbarn. Hun så på meg med klare øyne fylt av glede.
Det er en grunn til at jeg forteller dette. En kald dag, jeg tror det var 1. desember 1942, ble hun sammen med de øvrige kvinnelige medlemmer av min familie kledd naken og skysset inn i et rom som de tyske rasehysterikerne sa var en dusj. Men det kom ikke noe vann, bare gass. Det som utspilte seg der, har forfulgt meg resten av livet.

På ein fin måte viser Benkow kor gripande forteljinga om eit enkeltmenneske er, og verknadsfullt får han også fram det uhyggelege i Holocaust gjennom ein enkeltskjebne – Adas historie.

Kvinnene i Jo Benkows familie blei alle myrda i Auschwitz. Eg nemnde at berre 34 av dei 772 norske jødane som blei deporterte, kom tilbake til Norge. Det som er endå meir uhyggeleg, er at blant desse var det ingen kvinner og ingen barn. Derfor har vi ikkje tidsvitne for desse to gruppene norske jødar – alle dei rundt 300 deporterte kvinnene og barna blei myrda av nazistane. Det er den brutalt enkle forklaringa på at det ikkje er kvinner som fortel frå Auschwitz i Tidsvitner. Dette er eit stort tap. Her er det eit tomrom i forteljingane. Det er taust – ingen jødiske kvinner som blei sende til Auschwitz frå Norge, overlevde slik at dei kunne fortelje.
Rett nok fortel mennene i Tidsvitner også på vegne av dei som ikkje overlevde – at dei gjer nettopp dét, er med å gjere vitnehandlinga deira ekstra verdifull.
Like fullt kjende eg i åra etter Tidsvitner på at eg også gjerne skulle ha formidla historier til jødiske kvinner som overlevde. Så kom eg – kanskje litt tilfeldig – i kontakt med nokre fantastiske jødiske kvinner i utlandet, og fleire av dei viste meg den tillit å fortelje meg sine historier.

Men, sa forlaget då eg presenterte ideen om ein muleg oppfølgar til Tidsvitner: for å kunne gi ut ei slik bok i Norge må vi også ha med norske jødiske kvinner som overlevde Holocaust. Og det tragiske er jo at det har vi ikkje.
Men så, som så ofte i mitt liv, fekk eg god hjelp. Og her må eg særleg nemne éin person, Helga Arntzen. Då eg tok mot til meg og ringde til Helga – som eg ikkje kjende, men som eg kjende til og hadde stor respekt for – oppfatta ho umiddelbart kva eg tenkte på og ga meg straks to namn: Maria Gabrielsen og Blanche Major. Eg har vore så privilegert å få møte og skrive ned historiene til begge desse to, og eg vil nytte sjansen til å takke Helga Arntzen for støtte til ideen og for veldig gode råd. Eg vil også takke Oddvar Schjølberg og Marit Langmyr, som på ulike og supplerande måtar gjorde det muleg å utforme forteljinga til Blanche Major.

I tillegg til Blanche Major og Maria Gabrielsen, som er blant oss her i dag, har eg intervjua Isabella Wolf, som bur i Oslo, og Edith Notowicz, som bur i Trondheim. Desse fire jødiske kvinnene har det felles at dei alle kom til Norge etter krigen, og at dei alle har overlevd nazistanes konsentrasjonsleirar.

Då eg kunne seie til forlaget at no har eg forteljingane til fire jødiske kvinner som bur i Norge og som overlevde Holocaust, gjekk dei med på å supplere desse fire med seks forteljingar til jødiske kvinner som også overlevde, men som no bur på fire forskjellige kontinent. Viss alt går bra blir Kvinnelige tidsvitner. Fortellinger fra Holocaust publisert til hausten. Maria Gabrielsen og forhåpentlegvis nokre av dei andre norske vil bli med på lanseringa i Oslo 22. oktober.

Ingen kan vitne for vitnet, og som nemnt overlevde ingen av dei deporterte norske jødiske kvinnene eller barna Holocaust. Likevel håpar eg at dei ti jødiske kvinnene i Kvinnelige tidsvitner på sin måte kan vitne om – og hjelpe oss til ikkje å gløyme – dei norske kvinnene og barna som nazistane myrda. Fleire av dei var frå Jo Benkows familie.

Til slutt vil eg gratulere Aktive Fredsreiser med 15-års jubileet! Arbeidet som Aktive Fredsreiser gjer, er usannsynleg viktig. For norske ungdommar er det å vere med på ein tur til for eksempel Auschwitz ei rystande, men også givande oppleving. Denne opplevinga kan bli ei intentitetsdannande erfaring som set liva deira inn i eit større og meir meiningsfylt perspektiv. Ekstra verdifull blir ein tur med Aktive Fredsreiser dersom eit tidsvitne er med – det gjer turen endå meir autentisk og verdifull. Det er enormt viktig arbeid tidsvitne har gjort, og gjer, som guidar på turane til Aktive Fredsreiser.

Heilt til slutt vil eg igjen takke Helga Arntzen for uvurderleg hjelp, eg vil takke Henrik Syse for gode ord, og eg vil takke kona mi, Elin Toft, for avgjerande støtte. Tusen takk for prisen!